یادداشتی از شهاب اسفندیاری؛
لزوم بازگشت به هنر متعهد
به گزارش موزیک خوان شهاب اسفندیاری استاد دانشگاه در یادداشتی به حاشیه های اخیر در حوزه هنر پرداخت و از لزوم بازگشت به هنر متعهد نوشت.
به گزارش موزیک خوان به نقل از مهر، شهاب اسفندیاری عضو هیات علمی دانشگاه هنر در یادداشتی در باب هنر و هنرمند متعهد نوشت و به حواشی اخیر اشاره نمود.
متن این یادداشت را در زیر می خوانید:
«ضرورت بازگشت به مفهوم «هنرمند متعهد»
درنگی به مناسبت فجایع اخیر در عالم «هنر»؛ از آغداشلو تا ساسی مانکن
این «ایده» که هنرمند باید «مطلقاً» آزاد باشد تا فارغ از «هر» محدودیتی به «آفرینش» هنری پرداخته و «خود» اش را بیان کند، سال ها است در فضاهای هنری و روشنفکری ما پمپاژ می شود. اساساً هرگونه «مسئولیت» برای هنرمند نفی و حتی تمسخر می شود. این «ایده» از کجا آمده؟
فجایع و رسوایی های اخیر، که البته هنرمند و روزنامه نگار و منتقد و مترجم را هم در بر می گیرد، بیشتر از آنکه ما را به ضرورت نظارت نهادی، رگولاتوری سازمانی و اخلاق حرفه ای رهنمون کند، باید ضرورت شالوده شکنی افسانه ی «هنرمند آزاد» را یادآور شود. آیا هنر اساساً می تواند «آزاد» باشد؟
ویکتوریا الکساندر در کتاب «جامعه شناسی هنرها» با تکمیل نظریه «الماس فرهنگی» وندی گریزوولد و تاکید بر اهمیت «نظام توزیع»، در فرایند تولید و مصرف هنر، افسانه «هنرمند آزاد» را شالوده شکنی کرده و نشان داده است که چگونه «دروازه بانان» تعیین می کنند چه چیزی «هنر» بشود یا نشود.
از سوی دیگر کار هنرمند مقید و مشروط به شرایط خود او هم هست. هم از نگاه دینی و هم در نظریه های روان شناسی و زبان شناسی، انسان به درجاتی در اسارت «نفس»، «روان» و «زبان» خود است. مرغ خیال در آسمان روح و روان امکان پرواز دارد. گفتمان هر انسان مقید به چارچوب های زبان است.
شهید سید مرتضی آوینی در مقاله تفصیلی «منشور تجدید عهد هنر» با تحلیل و تبیینی بسیار عمیق و دقیق برخی تصورات رایج در باب «هنرمند آزاد» و «تخیل آزاد» را مورد نقد قرار داده است. او نشان داده است که محل بحث اصلاً میان «هنر متعهد» و «هنر غیر متعهد» نیست، چون هیچ هنری غیرمتعهد نیست.
مسئله این است که هنر و هنرمند به چه چیزی متعهد است. همان مغالطه ای که درباره «ایدئولوژی» به کار رفت و برخی اندیشه خویش را «غیر ایدئولوژیک» وانمودند تا رقیب را با چماق «ایدئولوژی» بکوبند، در مورد «هنر متعهد» هم رخ داد. یک بازی زبانی رندانه و البته سیاسی.
گو اینکه صرفا هنر متعهد به دین، ارزش ها و آرمان ها «هنر متعهد» است، اما هنر متعهد به پول و سرمایه داری، هنر متعهد به شهوت و لذت، و یا هنر متعهد به سایر مکاتب و گرایش های فکری و سیاسی «هنر آزاد» است. هنر «غیر متعهد» است. به تعبیر آوینی اساساً انسان را از «تعهد» گریزی نیست.
نتیجه ی سال ها پمپاژ فکری و تبلیغاتی در باب «هنرمند آزاد» و «هنر غیر متعهد» چه می شود؟ اینکه عدم تقید به هر گونه اصول (principle) و عدم پایبندی به هرگونه قاعده اخلاقی (code of ethics) در عالم هنر تبدیل به فضیلت می شود. آنکه پایبند است تحقیر می شود.
به گفت وگوهای نقل شده از برخی متجاوزان و جنسی «فرهیخته» اگر دقت کنید این حقیقت را به عریان ترین و تکان دهنده ترین شکل مشاهده می کنید. متجاوز، قربانیِ مردد را تحقیر می کند که چرا خودش را (از قیود) «رها» نمی کند تا به «تجربه ای جدید» برسد؟ و اگر نکند «عقب مانده» است.
باید به جنگ آن «ایده» موهوم رفت که برای «هنرمند» چنان جایگاه جبروتی و فرعونی قائل است و «هر کاری» توسط او را مجاز و روا می داند. تازیانه موج #MeToo غول های هنر و سینمای جهان را هم از این توهم و تفرعن خارج کرد. ما هم به تازیانه ی موج افکار عمومی نیاز داریم.
متأسفانه برخی نخبگان فرهنگی و فعالان رسانه ای بنا به ملاحظات سیاسی از نقش آفرینی در این حوزه پرهیز می کنند. چهره ها و احزاب سیاسی هم که به طمع رأی و انتخابات، فقط کارشان دمیدن در حباب توهم سلبریتی ها است. قدرشناسی هنرمند و تحسین هنر لازم است، اما نافی «مسئولیت» هنرمند نیست.
دیوید اینگلیس در فصل اول کتاب «جامعه شناسی هنر: شیوه های دیدن» به خوبی نشان داده است که این «ایده» ی هنرمندِ نابغه و سنت شکن و گریزان از قید و بندهای اجتماعی در چه روند تاریخی «برساخته» شد و چگونه هنرمندان در دوره مدرن نوعی «تقدس» جدید یافتند و جای «پیامبران» نشستند.
گفته می شود نمایشنامه گوته با عنوان «تور کواتو تاسو» (۱۷۸۰ م.) درباره ی شاعری ایتالیایی در قرون وسطی، اولین بار چنین تصویری از هنرمند را «ایدآلیزه» کرد. تحولات اقتصادی و اجتماعی اروپا، فروپاشی نظام آکادمی در فرانسه و ظهور «دلال-منتقد» ها هم این روند را گسترش داد.
دلال -منتقدها برای مشتریان جدید بورژوا احتیاج به آثاری داشتند که «امضا» داشته باشد. معرفی و تبلیغ چهره هایی سنت شکن، شوریده، و مخالف عادات و رسوم رایج برای «برند سازی» مفید بود و کسب و کار آنها را رونق می داد. یاد حراج تهران می افتید؟ قصه همان است، با طمع و زد و بند بیشتر.
برای گذر از این اوضاع فجیع، پیش از هر کاری باید ذهن ها و نگرش ها را تغییر داد. باید مفاهیم «هنر» و «هنرمند» را باردیگر اندیشید. شاید بازگشت به مفاهیمی مانند «هنر متعهد» و «هنرمند متعهد» راهگشا باشد. مفاهیمی که در دهه ۷۰ شمسی با چاقوی «نو لیبرال ها» ذبح شدند.
نو لیبرال های ایرانی - مقصود لیبرال های تازه به دوران رسیده است نه نئولیبرال ها - چنان در راه «مسئولیت زدایی از هنرمند» بی محابا پیش رفتند که حتی هنرمندان را از بعضی از اساسی ترین مسئولیت های شهروندی در همه جوامع دنیا، مانند پرداخت مالیات، هم معاف کردند.
همه این رخدادها در تنزل جایگاه هنرمند در جامعه، از یک قشر پیشرو به یک طبقه ویژه و تافته ی جدا بافته، از خود راضی، و غیر مسئول که حتی از آزار و تجاوز و برده داری جنسی و زیر پا گذاشتن قواعد و قوانین بین المللی حقوق کودکان هم ابایی ندارد، نقش داشته است.
وقت آن است که این مفهوم و تصور از «هنر» و «هنرمند» به شکلی بنیادین دگرگون شود. هیچ بخشنامه و دستورالعملی در این حوزه موثر نخواهد بود تا زمانی که از راه گفتگو و بحث و نقد در بین خود اهالی هنر تغییر و تحولی در نگاه ها و نگرش ها رخ ندهد. باب این گفتگو را باید گشود.
نقطه آغاز می تواند این پرسش ها باشد:
آیا اساساً هنرمندان «مسئولیتی» در جامعه دارند؟
این مسئولیت چیست و شامل چه مواردی می شود؟
آیا اساساً هنرمندان لازم است به مجموعه ای از اصول و قواعد «تعهد» داشته باشند؟
این اصول و قواعد چیست و چگونه میتوان به توافقی درباره آنها رسید؟»
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب