گیاه شناسی كه ای ایران را سرود
به گزارش موزیك خوان تحقیرِ «ایرانی» در برابرِ مُشتی اجنبی، آن هم در خانه و وطنِ خویش، دردی بزرگ بود كه هر ایرانیِ آزاده ای را مرگی هرروزه به حساب می آمد. سرودِ «ای ایران» هم جلوه ای از همین درد بود كه شعر آن در یكی از روزهای تابستانی 1323 در ذهن استاد حسین گل گلاب جوانه زد.
استاد حسین گل گلاب (مرداد ۱۲۷۴ تا ۲۲ اسفند ۱۳۶۳) شخصیتی جامع الاطراف بود. طرزِ گذرانِ عمرِ این مردِ عالم، به راستی نمونه ای است از قدر دانستنِ عمر و درست سپری کردنِ دقایقِ محدود زندگانی. حسین گل گلاب گیاه شناسی است که چندین تألیفِ او در این عرصه علمی، همچون کتاب های «گیا» (راهنمای گیاهی)، «گیاه شناسی» و «تاریخ طبیعی گیاه شناسی» جزو آثار مرجع به شمار می آید. وی همینطور یک جغرافیادان است که در علم جغرافیا نیز صاحب اثر است و در تدوین «فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی» نیز نقش داشته. گل گلاب عکاس، موسیقی دان، نوازنده، ادیب، لغت شناس، نمایش نامه نویس و مترجمی زبردست نیز به شمار می آید. در کارنامه علمی او، افزون بر سال ها استادی دارالفنون و دانشگاه تهران، سابقه عضویتِ مؤثر در فرهنگستان ایران نیز به چشم می خورد. البته باید درنظر داشت که او همچون بعضی از امروزیان و دیروزیان نبوده که هر از گاهی به دنبال هوسی تازه، چند روزی را در فراگیریِ ناتمام رهاشده‌ی علمی و هنری و صنعتی می گذرانند و دست آخر با آنکه خودرا همه کاره می پندارند، دراصل هیچ کاره اند.
با همه این فضایل، اما تا نام حسین گل گلاب به گوش می خورد، یک عبارت در خاطر خیلی از ایرانیان نقش می بندد: «ای ایران». استاد حسین گل گلاب، سراینده شعر سرود جاویدان «ای ایران» است؛ سرودی که به آهنگسازی مرحوم استاد روح الله خالقی و خوانندگی روان شاد استاد غلامحسین بنان به گوش نسل های گوناگون اهل ایران رسیده است.
استادان گل گلاب، بنان و خالقی
استاد گل گلاب شاعری بود که به طرزی حرفه ای نوازندگی می کرد و با دقایق موسیقی به تمامی آشنا بود که همین، سبب می شد بهتر بتواند بر روی آهنگ ها تصنیف و ترانه بسراید. او با آنکه به جز «ای ایران»، تصنیف های دیگری نیز سروده است [۱]، اما باتوجه به شهرت عالمگیرِ سرود «ای ایران»، طبیعی است همه آن آثارِ دیگر، زیر سایه گسترده نام این سرود، محو بمانند. در ادامه این سیاهه به سرود «ای ایران» و انگیزه پیدایش آن پرداخته شده است.
میهنی ترین و مهیّج ترین سرود ملّی
«ای ایران» سرودی است که شعر آن در سه بند گفته شده و اولین بار در سال ۱۳۲۳ اجرا شده است. با این وجود در ضبط های بعدی، اغلب تنها دو بندِ نخست آن اجرا شده است. «۲۹ بهمن ماه ۱۳۳۲ خورشیدی، در چهارمین روز از نشست فراملّی (بین المللی) کارشناسان سرودهای ملّی در وین، بعد از گفت وگوهای بسیار، کارشناسان و متخصصان در بیانیه پایانی خود، سرود «ای ایران» را از نظر درونمایه و آهنگ، میهنی ترین و مهیج ترین سرود ملّی اعلام کردند». [۲]
منوچهر معین افشار که در رادیو همیار مرحوم استاد داوود پیرنیا در فراهم آوردن برنامه موسیقیایی وزین «گل ها» بود، درباره اینکه سرود «ای ایران» برخلاف طرز معمول سرودها، در مایه «دشتی» ساخته و اجرا شده، نوشته است: «سرود «ای ایران» همچون معدود سرودهایی است که به بهترین وجه، شیوه‌ی موسیقی ایرانی را نمایان می سازد. سرودها که بیش از انواعِ دیگر موسیقی ضربی دارای وجوه مشترک بین ملت های مختلف است، غالباً در گامِ ماژور و بعضاً در گام مینور ایجاد می شود و درمورد برخی از سرودها نیز از هر دو گام استفاده می شود؛ یعنی قسمتی از آن در گام ماژور و قسمت دیگر در گام مینور است. گام ماژورِ موسیقی بین المللی، همان گامِ اصلی دستگاه ماهور و گام مینور، گام اصلی مایه اصفهان در موسیقی ایرانی است. سرود «ای ایران» در هیچ یک از این دو گام نیست؛ بلکه در مایه دشتی ساخته شده و از این جهت است که خاصیت موسیقی ایرانی را در بر دارد....
تا آنجا که من اطلاع دارم، پیش از خالقی، استاد علی نقی وزیری نیز سرودی به نام «ای وطن» در مایه دشتی ساخته بود که با صدای روح انگیز در اولین سال های تأسیس رادیو تهران، از رادیو پخش می شد. شاید خالقی در انتخاب مایه دشتی از استادِ خود، وزیری، سرمشق گرفته باشد». [۳]
سید علیرضا میرعلی نقی، پژوهشگر نام آشنای موسیقی ایرانی، هم ضمن اشاره به سرودِ «ای وطن» که به آهنگسازی و شعر و تنظیم استادان روان شادان کلنل علی نقی وزیری، عبدالعظیم خان قریب گرکانی و ابوالحسن خان صبا، حدود هفده سال قبل از «ای ایران» اجرا شده، شرایط را برای به اصطلاح گل کردنِ آن سرود مناسب و مساعد ندانسته است. به باور این منتقد موسیقی ایرانی «خالقی در ساخت و پرداخت ملودیِ این آهنگ (ای ایران)، زیر نفوذِ هنری کاملِ استادش علی نقی وزیری است. تلفیق (و یا درست تر، تألیف) کلام با موسیقی بسیار روان و خوانا پیش می رود؛ نه یک هجای نامناسب شنیده می شود و نه در بیان جنبه های مفهومی کلام توسط موسیقی، کوتاهی شده است. همدلی عمیق با مصائب ملت در آن بحران دردناک و اشتراک در شور وطن خواهی، این اثر را از حدّ یک کار معمولی و سفارشی دور کرده و در عین هیجان برای ساخت و اجرای عاجل آن، نوعی نظم طبیعی و سادگی دقیق و مرتب در آن حس می شود». [۴]
سرودی که در زمانه پادشاهی ساخته شد اما لفظ «شاه» را ندارد
سرود «ای ایران» دارای خاصیت مهمی است که افزون بر اینکه سبب تمایزِ بیشتر این اثر نسبت به آثار مشابهش شده، آنرا به آهنگی بدون تاریخ انقضا تبدیل نموده که تا ایران و ایرانی بقا و دوام داشته باشد، در هر عهد و روزگار و حال و هوایی می توان «ای ایران» را شنید و دل به ایرانِ عزیز داد. میرعلی نقی این ویژگیِ درخور توجهِ سرود «ای ایران» را این گونه توضیح داده است:
«شاهکار در محتوای کلام این سرودِ واقعاً ملّی استفاده نکردن از نام «شاه»، بطور عام و یا با اسم خاص است؛ امری که در تمام سرودهای ایران، از قطعه «سلام شاهی» عصر ناصری تا سرودهای زنده یاد حسن رادمرد، طبیعی و معمولی تلقی می شد. بری بودنِ محتوای کلامی این سرود از هرگونه مقوله مربوط با شاه و شاهنشاهی، شاه پرِ پروازی شد که بر انتهای تیرِ ترکشِ آهنگساز - شاعر بسته شد و آنرا به بلندترین جایگاه در حافظه تاریخ نشاند». [۵]
ای ایران؛ از «من» تا «ما»
«ای ایران» به مددِ شعر استوارش، معجونی را در کامِ جانِ شنونده می ریزد که سبب برانگیختگیِ هم زمانِ چند حس در درون او می شود: حسّ غرور و افتخار به اینکه ایرانی است؛ حسّ ایستادگی و رجزخوانی در مقابل دشمن بیگانه؛ و حسّ دریغ و اندوه از ظلم هایی که بیگانگان و بیگانه پرستان در حقِ وطن روا داشته اند. «این ترانه خطاب به دشمنان بیگانه، به آنها اعلام می کند که «ای دشمن ار تو سنگ خاره ای، من آهنم».... شاعر می گوید حاضر است در راه دفاع از آب و خاک مملکت، جان خودرا فدا کند: «جان من فدای خاک پاک میهنم»؛ و می گوید: «در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما»....
باتوجه به اینکه در آن دوره [دوره ساخته شدن «ای ایران»]... هدف دشمنان، تصاحب اراضی و اموال و منابع طبیعی کشور بود، سراینده این ترانه با اشاره به منابع طبیعی کشور، ازجمله آب و خاک و کوه و دشت ایران، برای تک تک این منابع ارزش قائل است، تا جایی که راوی اول شخص شعر و ترانه که شاید خودِ شاعر باشد، تنها به ایران می اندیشد و برای پاسداری از آب و خاک کشور حاضر است جان خودرا فدا کند. این ترانه شکل گرفته از بستر زمان خود است و به دنبال تأثیرگذاری و ایجاد تحرک و انگیزه برای دفاع از منابع ملّی و بازپس گیری آنها از بیگانگان می باشد». [۶]
از دیگر خاصیت های شعرِ «ای ایران»، این است که زاویه دیدِ این اثر، بطور غالب اول شخصِ مفرد است و شاعر، بیشترِ ضمیرها و شناسه ها را به صورت اول شخص مفرد آورده است («من آهنم»، «جانِ من»، «میهنم»، «پیشه ام»، «اندیشه ام»، «برون کنم» و... ). با این وجود در آخرین بیت که در پایانِ هر سه بندِ این سرود تکرار می شود (در راه تو کی ارزشی دارد این جانِ ما / پاینده باد خاک ایران ما) و نیز در مصراعِ «نور ایزدی همیشه رهنمای ماست»، می بینیم که ضمیرها به شکلِ دوم شخص جمع آمده است. به نظر می آید، قصدِ شاعر از این کاربرد، القای این مهم بوده که همچنان که مفهوم «ملت» از کنار هم قرارگرفتنِ فرد فردِ مردمِ یک سرزمین پدید می آید، وقتی تکِ تکِ ایرانیان، حاضر باشند جانِ خود را در راه میهن خویش تقدیم کنند، همه یک ملت فداییِ سرزمین خویش خواهد بود. بدین سبب با این کاربرد ضمیر اول شخص و آن مواردِ کمترِ ضمیرِ دوم شخصِ جمع، ناخودآگاه نوعی دعوت به اتحاد برای دفاع از میهن و ایستادگی در برابرِ بیگانگان نیز در ورای ظاهرِ سرود ملّی «ای ایران» نهفته است؛ همین نکته نیز می تواند در گرایشِ همه ایرانیان در روزگاران مختلف به این سرودِ میهنی اثرگذار بوده باشد.
استاد فرهاد فخرالدینی، آهنگساز، رهبر ارکستر و پژوهشگر موسیقی ایرانی، هم درباره حس و حالی که سرود «ای ایران» در دل مخاطب ایرانی می آفریند، معتقد می باشد که «دلیل تأثیر زیاد این سرود بین مردمِ ایران این است که آقای خالقی با تمام وجودش توانسته به این قطعه یک روحیه ایرانی ببخشد. من احساس می کنم وقتی مردم در کنار هم این قطعه را می خوانند، با هم صمیمی تر می شوند و همدیگر را بیشتر دوست دارند. درحقیقت این قطعه حسّی از وحدت و یک پارچگی به مردم می دهد». [۷]
درباره به کارگیری ضمیر اول شخص مفرد در سرود «ای ایران»، این نیز گفتنی است که «استفاده از ضمیر اول شخص مفرد موجب می شود، مخاطب بیشتر به متن و روایت کننده متن نزدیک شده، درگیری او با متن بیشتر شود و درنتیجه تأثیرپذیری او از متن افزایش یابد. بدین سبب حسین گل گلاب در ترانه «ای ایران» با بهره گیری از ضمیر اول شخص مفرد، اهتمام داشته مخاطب را بیشتر در متن درگیر کند و میان ترانه و شنوندگان ارتباط نزدیک تری به وجود آورد تا بتواند در شکل دهی گفتمانی سیاسی در جهت دهی گفتمان غالب زمانِ خود [یعنی میهن پرستی و غرور ملّی و آزادی خواهی] مؤثرتر باشد تا به یاری متن بتواند به هدف خود که ایجاد دولتی آزاد و مستقل است برسد». [۸]
چرا ای ایران ساخته شد؟
در هنگامه جنگ دوم جهانی که بخش هایی از کره خاکی در آتشِ برخاسته از نبرد «متحدین» و «متفقین» می سوخت و جان های خیلی از مردمانِ سرزمین های گوناگون در معرض تلف درمی آمد و خان ومان های بی شمار به خاکستر می نشست، ایرانِ عزیز نیز باوجود اعلام بی طرفی، از شراره های آن بلای جهانی برکنار نمانده بود. با آنکه دولت ایران در دهم شهریور ماه ۱۳۱۸، یعنی یک روز بعد از آغاز این نبرد، بی طرفیِ خودرا بطور رسمی اعلام کرد، اما «دالانِ پارسی»، یعنی مسیرِ شمالی – جنوبیِ ایران از دریای مازندران تا خلیج فارس، که دسترسیِ شورویِ در جنگ با آلمان را به دریاهای آزاد فراهم می کرد، لقمه ای نبود که روس ها و هم پیمانانِ یاری رسانش (بریتانیا و آمریکا) بتوانند دندان طمعِ خود را از آن دور بدارند. بنا بر این در اولین روزهای شهریور سال ۱۳۲۰، نیروهای روس از شمال و قوای بریتانیا از غرب و جنوب، به ایران حمله کردند و طی چندین روز شهرهای گوناگون ایران را بمباران کردند و زن و مرد و پیر و جوان و کودکِ بی پناهِ بسیاری را در حمله های خود به شهادت رساندند. بدین ترتیب، خاکِ پاکِ ایران، زیر چکمه های آلوده به خونِ دشمنانِ بیگانه لگدمال شد و حضورِ شوم و نکبت بارِ دشمنانِ بریتانیایی و روسی و آمریکایی تا پایانِ جنگ (شهریور ۱۳۲۴) و حتی چندی بعد از آن نیز، به شکل سلطه نظامی در فضای مهین ادامه داشت.
در چنان شرایطی که «اجنبی» بر کشور مسلط بود، طبیعی است که بر سر وطن چه خواهد آمد و بر سر هم وطن چه خواهد رفت. گذشته از کشت و کشتار و بروز قحطیِ ویرانگر و ظلم و تجاوز و دست درازی به مال و ناموسِ مردم، تحقیرِ «ایرانی» در برابرِ مُشتی اجنبی، آن هم در خانه و وطنِ خویش، دردی بزرگ بود که هر ایرانیِ آزاده ای را مرگی هرروزه به حساب می آمد. سرودِ «ای ایران» نیز جلوه ای از همین درد بود که شعر آن در یکی از روزهای تابستانی سال ۱۳۲۳ در ذهن استاد حسین گل گلاب جوانه زد.
مرحوم استاد اسماعیل نواب صفا، شاعر و ترانه سرای نامدار هم روزگارمان در کتاب خاطرات خود آورده است که چند ماه قبل از وفات استاد گل گلاب، برای عیادت از استاد به منزل وی در پیچ شمیران می رود. در آن دیدار، مرحوم گل گلاب، طبق آنچه استاد نواب صفا در خاطرات خود آورده، انگیزه خویش از سرودنِ شعر «ای ایران» را این گونه بازگو کرده است:
«سال ۱۳۲۳ بود؛ میهن ما را ارتش های متفقین، یعنی روس و انگلیس و امریکا اشغال کرده بودند. همه ما شاهد رفتار ناشایست سربازان امریکایی بودیم و بطور کلی هر فرد ایران دوستی از آنچه بر سر ایران آمده، ناراحت و عصبانی بود. بعدازظهر یکی از روزهای تابستان سال ۱۳۲۳ در خیابان شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی سربازان خارجی با زنان و دختران ایرانی بودم. از ناراحتی نمی دانستم چه کنم. بی اراده راه انجمن موسیقی ملّی را که تازه تأسیس شده بود و با همین خانه [یعنی خانه استاد گل گلاب] فاصله چندانی نداشت، پیش گرفتم و به نزد مرحوم خالقی رفتم. ایشان نقش ناراحتی را در چهره ام دید و پرسید: چرا عصبانی و ناراحت هستی؟ گفتم: قبل از آمدن به اینجا، شاهد رفتار زشت و زننده برخی از سربازان خارجی با زنان و دختران میهنمان بودم. اینها مملکت ما را اشغال کرده اند، از هیچ رفتار ناروایی هم پروا ندارند. تازه مشخص نیست کی و چگونه این سرزمین را ترک خواهند کرد. خالقی وقتی علت ناراحتی من را دانست، اظهار داشت: حالا نارحتی شما چه تأثیری دارد؟ بیا کاری بکنیم. گفتم: چه کاری؟ اظهار داشت: بیا یک سرود بسازیم، سرود برای ایران. این گونه بود که سرود «ای ایران» با همکاری من و خالقی خلق گردید». [۹]
استادان نواب صفا و بنان
سید علیرضا میرعلی نقی ضمن یادکردن از این روایت، روایتی دیگر را نیز از زبانِ مرحوم گل گلاب آورده است؛ جایی که آن مرحوم در گفت و گو با علی دهباشی گفته است: «روزی از خیابان هدایت به محل انجمن موسیقی ملّی می رفتم. دیدم که یک سرباز آمریکایی، یک بقال ایرانی را کتک می زند. ناراحت شدم و نزد خالقی رفتم، ماجرا را تعریف کردم. او هم متأثر شد و گفت بیا کاری بکنیم...». [۱۰]
البته این ماجرا به این صورت نیز معروف شده که درگیریِ رخ داده، بین یک افسر وطن و یک سرباز انگلیسی بوده که انگلیسی کشیده محکمی به گوش افسر ایرانی می زند و... [۱۱]
صرف نظر از این روایت آخری که چون منبعی برای آن ذکر نشده، نمی توان آنرا بر دو روایتِ نخست ترجیح داد، درباره اختلاف موجود در دو صورتِ نخستِ این ماجرا که هر دو هم بطور شفاهی از گفت و گو با مرحوم استاد گل گلاب نقل شده، می توان اظهار داشت که این را باید در نظر داشت که در طول سال هایی که کوچه ها و خیابان های ایرانِ عزیز آلوده به چکمه های بیگانگان بود، طبیعی است که بارها و بارها در جاهای گوناگون چنان مناظرِ دریغ برانگیز و تحقیرکننده ناشی از قلدریِ سربازان بیگانه در پیش چشمِ مردمان این دیار رخ می داده و به احتمال، استاد گل گلاب نیز نه یک دفعه، که چندین بار شاهد آن خفت کشیدن های ایرانیان از اجنبیان بوده است. حتی آهنگساز اثر، یعنی مرحوم استاد روح الله خالقی نیز تجربه دیدن صحنه هایی که روح ایرانی را تحقیر می کرده، داشته است.
روان شاد استاد داوود پیرنیا، مؤسس برنامه موسیقایی «گل ها» در رادیو نیز تعریف کرده است که «در همان سال های اشغال ایران که سرود «ای ایران» ساخته شده بود، روزی من و خالقی با اتومبیل از کنار پادگان عشرت آباد [۱۲] می گذشتیم؛ وقتی نگاهمان به پرچم شوروی که بر سردر پادگان در اهتزاز بود، افتاد، بی اراده هر دو گریه کردیم». [۱۳]
استاد داوود پیرنیا
بنابراین و باتوجه به تکرار چنان منظره هایی، وقتی شاعرِ «ای ایران» می خواسته سال ها بعد، انگیزه سرایش شعر این اثر را بیان کند، محتمل بوده که تصاویری از همه آن وقایع در پسِ خاطر گوینده بوده باشد؛ و دلیل تفاوتِ جزئی در دو روایت نیز می توانسته همین تصاویرِ متفاوتِ انباشته شده در خاطر گوینده بوده باشد.
از دیم - دام، دیم - دام تا «ای ایران»
به جز این، اما درباره شکل گیری آهنگِ این سرودِ ماندگار نیز نکته ای جالب توجه نقل شده است. این حکایت را استاد منوچهر معین افشار از مرحوم استاد خالقی بازگو کرده و اصل آن، چنین است:
«در سال ۱۳۳۸ که در اداره رادیو با شادروان خالقی آشنا شدم، یک روز شنیدم که می اظهار داشت: در آن سال ها که همه میهن پرستان از اوضاع آشفته سال های جنگ دوم جهانی رنج می بردند، روزی از پله های رادیو بالا می آمدم. نغمه ساز نوازنده ای که در مایه دشتی می نواخت، از اتاق بالای پله ها به گوش می آمد و با ریتم صدای برخورد پاشنه کفش من با پله ها در موقع بالاآمدن در هم می آمیخت. نمی دانم چه طور بود که صدای یک کفشم با صدای کفش دیگر تفاوت داشت و حالتی شبیه «دیم - دام، دیم، دام» به وجود می آورد. مجموع این صداها و ریتمی که موقع بالاآمدن از پله ایجاد می شد، الهام بخش من در ساختن سرود «ای ایران» شد و ریتم «ای - ای، ران، ای، مرز پرگهر» دقیقاً همان «دیم - دام، دیم - دام» صدای متفاوت دو کفشم بود». [۱۴]
استادان روح الله خالقی و غلامحسین بنان
شعر کامل سرود «ای ایران» که در نسخه نخست در سه بند اجرا شده، چنین است:
مرورگر شما از ویدئو پشتیبانی نمی نماید.
فایل آنرا از اینجا دانلود کنید: audio/mp3
منبع: musicreader.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب