به گزارش موزیک خوان، لباسِ اقوام ایرانی و طرح هایِ متنوعی که بر روی این لباس ها نقش بسته، از گذشته تا امروز زبانزد عام و خاص بوده است. این طرح و نقش ها که بسته به باورها و اعتقادات اقوام، مختلف هستند هنری از جنس فرهنگ قومی محسوب می شوند که امروزه صیانت از آنان مشکل تر و حیاتی تر شده است. سوزن دوزی ترکمن که هنری از همین جنس شمرده می شود، بتازگی بصورت مشترک با کشور ترکمنستان به عنوان عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است که یک سوال اساسی ایجاد می کند: آیا هنر سوزن دوزی در ترکمنستان پیشینه ی طولانی تری دارد یا در کشور خودمان؟
به گزارش موزیک خوان به نقل از ایسنا، هنر سوزن دوزی یکی از رشته های صنایع دستی بشمار می رود که باوجود پیشینه ی طولانی اش تا به امروز مورد توجه بوده است. سیاه دوزی یا سوزن دوزی هنری است که برای تزیین لباس های مردان، زنان، کودکان و همچنین پرده ها از آن استفاده می شود که سابقه ی آن به دوران «سَکاها» برمی گردد. طوایف «سکاهای خویشاوند» اساساً بیابان گرد بودند، ولی زندگی چوپانی آنان تا اندازه ای وابسته به وجود کشاورزی بود. این افراد که دسته ای از مردمان کوچ نشین ایرانی تبار بودند، استعدادی شگفت انگیز در ارزیابی و پذیرش بهترین جنبه های هنری زمان خویش، قطع نظر از اصل و منشأ آنها نشان دادند. صرف نظر از تاریخچه ی قدیمی این هنر، ظرافت و تنوع طرح هایش چنان پیش چشم خودنمایی می کند که بسیاری از بانوان امروزی بر روی لباس های خود از این هنر بهره می برند.
باآنکه امروزه نقوشِ طرح های سوزن دوزی بیشتر در لباس های خانم ها دیده می شود اما هنوز هم اقوام ترک تبار از زن و مرد تا کودک با تفاوت هایی که سوزن دوزی هایشان دارد، از این هنر برای تزیین لباس های خود استفاده می نمایند. نکته ای که در ارتباط با ی هنر سوزن دوزی وجود دارد این است که این هنر در میان اقوامی رایج است که در منطقه ی وسیعی از شمال شرق ایران تا ترکمنستان ساکن هستند. این مورد سوالات مهمی را به میان می آورد: سوزن دوزی در کدام کشور سابقه ی طولانی تری دارد؟ آیا ثبتِ مشترک این هنر با ترکمنستان معنای آن را می دهد که ایران در دفاع از پرونده ی این هنر ضعیف عمل کرده است؟
سمانه شتردار، پژوهشگر رشته ی سوزن دوزی در استان گلستان است که عقیده دارد هنر سوزن دوزی در ایران سابقه ی طولانی تری نسبت به ترکمنستان دارد.
او در ارتباط با ی این مورد به خبرنگار ایسنا می گوید: «وقتی پیشینه سوزن دوزی را نگاه می کنید، می بینید که متعلق به ۵ هزار سال قبل در ایران است. استان گلستان به خاطر توت ستان هایی که چندین هزار سال پیش داشته، با نخ ابریشمی سوزن دوزی می کردند ولی در ترکمنستان روی پارچه های معمولیِ روشن سوزن دوزی می شود. دسترسی که در این استان ها وجود دارد، نشان داده است که پیشینه سوزن دوزی در ایران سابقه ی طولانی تری دارد ولی در ترکمنستان هم روی پارچه های معمولی تر انجام می شده است.»
این پژوهشگر که عقیده دارد مشترک ثبت شدنِ پرونده ی سوزن دوزی ترکمن با کشور ترکمنستان ابعاد مثبتی هم دارد، اظهار می کند: «ساختاری که پوشش لباس اقوام ایران دارد، با این کشورها مشترک است؛ از این رو من مخالف نیستم. اتفاقا موافق این مورد هستم چراکه وابستگی بین کشورها بوجود می آورد اما بازهم بهتر بود که به تنهایی به نام ایران ثبت می شد. از جهتی دیگر ایران هم اکنون چند پرونده ی دیگر را هم با کشورهای دیگر مشترکا به ثبت رسانده و این مورد اتفاقا سبب می شود ارتباط بین دو کشور بهتر و بیشتر شود.»
شتردار در ارتباط با ی کیفیت نخ هایی که از آن برای سوزن دوزی استفاده می شود، می گوید: «الان سالهاست که از نخ اکریلیک یا همان پلاستیک شیمیایی در سوزن دوزی استفاده می شود که قابل شست و شو است. نخ ابریشم بخاطر جنسی که دارد، رنگ پذیر هست اما در برخورد با سطوح این رنگ را پس می دهد. مشکلاتی برای تأمین مواد اولیه برای سوزن دوزی وجود دارد برای مثال نخ ها خالص نیستند و نخ اکریلیک برای سوزن دوزی های ترکمن استفاده می نمایند.»
این هنرمند برای بقایِ طولانی تر سوزن دوزی ترکمن پیشنهاد می کند: «برای شناخت بیشتر به نظرم لازم است که سوزن دوزی در میان مردم گسترش پیدا کند. برای مثال روی کیف یا کفش بگذارند یا روی فرش. به سبب این که هنر سوزن دوزی بهتر دیده شود، به نظرم حرکت به سمتِ طرح های مدرن کمی لازم است ولی اینکه طرح ها از اصالت خارج شوند، کاملا با آن مخالف هستم. اگر بخواهد نقش های اصیل کاملا فراموش شوند، به نظرم طرح ها از اصالت خارج می شوند.»
وی در ادامه در پاسخ به سوالی که مهم ترین تهدید برای فراموش شدنِ سوزن دوزی چیست؟ می گوید: «دور ریختن تولیدات. من خودم در بازیافت سوزن دوزی ها فعالم و باید بگویم دور ریختن بزرگترین دشمن طرح های سوزن دوزی است. به نظرم باید این تولیدات بازیافت شوند و به چرخه ی تولید بازگردند. باید یک حالتی باشد که طرح های سوزن دوزی نسل به نسل بچرخد و خود ترکمن ها هم اکنون همین کار را انجام می دهند. دو سالی است که مبحث مد پایدار در دنیا پیچیده شده و به نظرم بازیافت در صنایع دستی خیلی خوب است. برای مثال ترکمن ها کت هایشان را بر روی لباس های بلند می پوشند و شلوارهایی که زیر می پوشند، از مادر به دختر و نوه انتقال پیدا می کند چون نخ ها مثل سابق نیست و کیفیت ندارند و همچنین دوخت ها هم مثل سابق بردبار نیست.»
شتردار ضمن اشاره به لزوم گردآوری لباس اقوام خاطرنشان می کند: «میراث فرهنگی باید نظارت داشته باشد و توجه بیشتری به نگهداری و جمع آوری طرح های سوزن دوزی از خود نشان دهند. بالاخره هستند افرادی که می آیند و لباس های سوزن دوزی شده را اهدا می کنند. به موزه امام رضا (ع) در مشهد که رفتم چیزی در ارتباط با لباس های بومی ندیدم ولی در تهران موزه هایی هستند که از لباس اقوام نگهداری می کنند.»
این هنرمند در آخر اظهار می کند: «ما دوخت هایی داریم که امروزه کاملا به فراموشی سپرده شده اند و خیلی کم دیده می شوند. توکیتن یک نوع دوخت است که اصلا به فراموشی سپرده شده. توکیتن چیزی است که بینِ درز دو تا لباس رو بسط می زنند و یک شاخه از سوزن دوزی ترکمن است اما دیگر با چرخ لباس را می دوزند. خیلی از بخش های سوزن دوزی ترکمن به فراموشی سپرده شده چون حفظ نشده اند. اگر حفظ می شد، حتی خود من هم از ظاهر کار می توانستم بفهمم چگونه دوخته شده و آن را اجرا می کردم.»
هنر سوزن دوزی ترکمن در حالی مشترکا با ترکمنستان به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده که این هنر به نقل از برخی پژوهشگران سابقه ی طولانی تری در ایران دارد.