خواننده و پژوهشگر موسیقی؛
آواز ایرانی، باغی با گل های اندك است
خواننده و مدرس آواز ایرانی خواننده سالاری، انحصارطلبی و تبعیض بین شاگردان را از طرف اساتید بزرگ ترین علل فقدان آوازخوان تمام عیار در موسیقی امروز ایران می داند و عرضه آواز را در ایران به باغی تشبیه می كند كه گل های كمی دارد.
مدتی است در عرصه آواز موسیقی ایران شاهد ظهور چهره های پرفروغ نیستیم و بهترین خواندگان حال حاضر موسیقی ایران در خوشبینانه ترین حالت از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی کنند. برای یافتن علت این امر سراغ یکی از مدرسان آواز ایران؛ علی شیرازی رفتیم. وی آوازخوان، مدرس آواز و پژوهشگر و موسس برنامه های تخصصی آموزشی آیین آواز و شب آواز ایرانی و مدتی است تدریس شیوه و تکنیک های استاد زنده یاد رضاقلی میرزاظلی را آغاز نموده است. ظلی یکی از بهترین و خوش صداترین و تواناترین آوازخوانان دوره‌ی پهلوی اول بود که آثار مشهوری از او با پیانوی مشیرهمایون شهردار به یادگار مانده است.
ایرنا: چرا مدت هاست یک علیرضا افتخاری، ایرج بسطامی یا شهرام ناظری جدیدی ظهور نمی کند؟
شیرازی: در سال های اول بعد از پیروزی انقلاب کسانی بعنوان هنرمند موسیقی و خواننده و آهنگساز نشسته بودند که انگار از اساس منتظر رسیدن چنین توپ باارزشی زیر پای خودشان بودند و بعدها به مرور دیدیم تلاش می کنند از این توپ برای خود و فرقه‌ی بی بدیلی که در موسیقی و آواز ساخته بودند گل بسازند که ساختند و تا توانستند از این آب ماهی گرفتند.
ایرنا: ماجرا چه بود؟
شیرازی: کسانی که از حدود سال های آخر دهه ۱۳۴۰ و ابتدای دهه ۱۳۵۰ در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی یا گرد نورعلی خان برومند جمع شدند، به زعم خودشان هدفی جز احیای موسیقی دوره‌ی قاجار نداشتند. آنها نام این هدف را بازگشت به خویشتن گذاشته بودند. هرچند دو طیف سیاسی مطرح آن دوران را شامل می شدند.
ایرنا: تا اینجا معضلی وجود نداشت، بعدها چه شد؟
شیرازی: تا اینجای کار هیچ ایرادی ندارد و هر کسی می تواند با هر سلیقه و فکر و نظری در هر زمینه ای مثل هنر موسیقی و آواز به فعالیت مشغول شود. اما کار به اینجا ختم نشد. دوستان نه فقط هدف شان بازگشت و رجوع به گذشته‌ی موسیقایی بود که این هم هیچ اشکالی ندارد و ما همیشه روی ریشه های مان زنده و شاداب می مانیم که به گواهی تاریخ، می خواستند اثر و نام و نشانی از دیگر سلیقه های موسیقایی و آوازی باقی نمانَد.
ایرنا: مشکل از کجا شروع شد؟
شیرازی: مشکل دقیقاً از جایی آغاز می شود که ندانسته و بی حساب و کتاب و بدون در نظر گرفتن جنبه های مختلف و گوناگون یک مسئله بخواهیم فکر خودرا پیش بریم و به هدف خاص خود برسیم. در یک کلام کاری که دوستان شروع کردند از سر بی اطلاعی بود. مثلاً من تقریباً مطمئنم آنها نمی دانستند حرکتی که در پیش گرفته بودند به نابودی موسیقی و آواز ما خواهد انجامید. البته آنها مقصر صددرصد نبودند و ما نیز دنبال مقصر نمی گردیم. بخش مهمی از این رخداد غم انگیز یعنی رکود موسیقی و آواز ملی ما به جهت وقوع حوادث سیاسی و اجتماعی بود و البته شاید بخش مهمتر آن که فنی و تخصصی و مربوط به جامعه موسیقی بود سررشته اش در دست این دوستان قرار داشت.
ایرنا: چگونه ممکن است؟ مگر آنها چه اهرم هایی در دست داشتند و اصلاً چه کردند که به قول شما به شرایط امروز رسیدیم؟
شیرازی: مثالی می زنم؛ مگر موسیقی پاپ در ایران پس از انقلاب تا دو دهه ممنوع نبود؟ مگر رفع محدودیت و ممنوعیت برای خوانندگان پاپ از نوروز ۱۳۷۷ با ورود و معرفی بدل های خوانندگان پاپ خارج نشین توسط صدا و سیما صورت نگرفت و در ادامه نیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به آلبوم ها و کنسرتهای این بدل کارها مجوز نداد؟ دیدیم در ادامه بسیاری خوانندگان جوان نورسیده و مستعد پشت درهای صدا و سیما و وزارت ارشاد ماندند. اما بسیاری از همین افراد بیکار ننشستند و به شکل زیرزمینی اثر تولید کردند و بوسیله اینترنت و بلوتوث گوشیهای موبایل دهه ۱۳۸۰ صدای خودرا به مردم رساندند. خود ما نخستین بار صداهای محسن چاووشی، محسن یگانه و بسیاری خوانندگان مشهور این سال ها به این صورت شنیدیم.
آواز ایرانی و نبود پویایی
ایرنا: پس مشکل اصلی نبود پویایی موسیقی سنتی بوده؟
شیرازی: اگر موسیقی سنتی ما هم پویا بود و بطور طبیعی در راه خود و روی ریل قرار داشت، حداکثر استعدادهای این موسیقی به تدریج از زیرِ زمین به روی آن می آمدند. یعنی حتی اگر به آنها مجوز هم داده نمی شد باید خودشان کار تولید و منتشر می کردند. همچنان که در سال ۱۳۸۸ تا حدی این صورت گرفت و در کوران آن حوادث، تعدادی خوانندگان سنتی آثاری را مخفیانه تولید و روانه‌ی فضای مجازی کردند. پس یک جای کار ایراد دارد که اصلاً کسی به جز این سال ها که عرضه‌ی معدودی آواز و تصنیف بوسیله فضای مجازی و فارغ از مسیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و صدا و سیما به راه افتاده در تمام آن سه دهه و اندی به فکر تولید و انتشار نبود. در واقع موسیقی آوازی ما به جز مناسبات قانونی و رسانه ای این دو نهاد از درون تهی شده و فاقد اعتماد به نفس بود.
ایرنا: چرا و چگونه؟
شیرازی: وقتی هنرمندان موسیقی و آواز به دو دسته‌ی خانه نشین و فعال و باقی مانده توی گود تقسیم شدند، باقی مانده ها فقط به تولید آثار جدید فکر نکردند. بلکه بعضاً در فکر نابودی و به پستو راندن کامل موسیقی دانان پیش از انقلاب نیز بودند. یعنی سر کلاس های شان حدود نیمی از زمان را صرف آموزش درس به شاگردان می کردند و نیمی دیگر یا بیشتر از آنرا هم به تخطئه کار هنرمندان و خوانندگان موسیقی پیش از انقلاب می پرداختند.
مثلاً دوست خواننده ای که شاگرد یکی از استادان مشهور ردیف بوده می گوید همان سال های ۱۳۵۸ و بعد که به کلاس ایشان رفته بودم روزی جوان تازه واردی به کلاس آمد و وقتی نوبت به تست صدای او رسید و خواند، چون صدایش متأثر از ایرج و گلپا (اکبر گلپایگانی) بود استاد با عتاب به وی گفت چه کسی به تو گفته می توانی خواننده شوی؟ برو و دیگر این جور جاها پیدایت نشود. خود من هم در دهه های بعدی عین این جمله را از زبان استادان دیگری در موقعیت های مشابه بطور مستقیم و غیرمستقیم خطاب به کسانی که اینگونه می خواندند دیده یا از زبان راویانی که آنجا حاضر بودند شنیده ام.
تبعیض بین شاگردان
ایرنا: تلویحی به تبعیض اشاره دارید؟
شیرازی: درواقع این عزیزان بجای اینکه فقط سرشان به کار خودشان که آموختن، آموزاندن، اجرا و تولید اثر در موسیقی و آواز باشد گرم باشد، شاید بیش از این ها متوجه این بودند که چه کسی باید بخواند و چه کسی نباید بخواند. بدین سان وقتی کسانی مثل علیرضا افتخاری و ایرج بسطامی ظهور می کردند که برتری ها و توانایی های آشکاری در تکنیک و اجرای تصنیف و آواز داشتند، هنرشان از جانب این گروه تقریباً نادیده گرفته شد. مدام در کلاس ها و مصاحبه ها یا سخنرانی ها و مجامع عمومی نادیده گرفته و بعضاً حتی تحقیر هم شدند. چرا؟ فقط چون سلیقه آنها با ما جور نبود. من بارها در همین جمع ها و محفل های موسیقایی و آوازی شنیدم که افتخاری اگر تکنیک خوبی می داشت یا مثلاً ایرج خواجه امیری اگر فقط یک صدای صرف نبود چنین و چنان می کرد. در صورتیکه تکنیک افتخاری و ایرج ها و بسطامی ها (ایرج بسطامی) حتی بین آوازخوانان تاریخ ۱۱۵ ساله‌ی ضبط موسیقی ایرانی زبانزد و منحصر به فرد است. یعنی حتی متأسفانه این عزیزان حالا یا از روی ناآگاهی یا خدای ناکرده دور از خیرخواهی چنین مطالبی را بر زبان می راندند. وقتی هنری به بزرگی آواز را از گذشته‌ی خود دور نگه دارید و تاریخ را از روزی که دوست دارید بنویسید و منتشر کنید و از آن بدتر نمادهای زنده و فعال این هنر مثل ایرج خواجه امیری و افتخاری و خدابیامرز بسطامی را (تا روزی که زنده بود) کوچک بشمارید می خواهید برای این هنر اتفاق های خوبی هم بیفتد؟
اشتباهی که حسین علیزاده دارد
ایرنا: آیا در آواز ایران خواننده سالاری داریم؟
شیرازی: به نظرم این بحث ها را برای توجیه کارهایی که می کردند به راه انداختند. استادی مثل حسین علیزاده از چند دهه قبل معتقد بود صدای خواننده فقط قسمتی از صدای ارکستر است. به نظرم این نگاه صددرصد غلط است و به هیچ وجه درباره موسیقی ایرانی که آوازمحور و خواننده محور است صدق نمی نماید. علیزاده عادت داشت مثلاً برای موسیقی فیلم هایش برخی از مطرح ترین اسامی آوازی آن سال ها را در استودیو جمع می کرد و چند تحریر یا به قول خودش آوا از آنها ضبط می کرد. بعد هم اسم همگی را توی یک کادر در تیتراژ فیلم و کاور آلبوم می آورد و تمام.
به تدریج دیدیم نام آهنگسازها و سرپرستان گروه بالای اسم خواننده آمد. حتی دیدیم تصویر آهنگساز در صفحه اول طرح جلد آلبوم و عکس خواننده هم در صفحه دوم آن قرار گرفت. حالا چه کسی و با چه زبانی می تواند به این دوستان حالی کند که این کار، خواننده زدایی است و خواننده زدایی که چند دهه است به اسم مبارزه با خواننده سالاری دارد از طرف بقیه اهالی موسیقی ایرانی مقابل خوانندگان صورت می گیرد این هنر را به این حال و روز گرفتار کرده است.
همه ما کنسرت ها و اجراهای بی کلام را دیده ایم که چگونه حوصله‌ی بیشتر مخاطبان موقع تماشای آنها سر می رود. درست وقتی خواننده آغاز به خواندن می کند همه به وجد می آیند و گاه آغاز به هم خوانی با او می کنند. خب این طبیعت موسیقی و فرهنگ ماست.
مگر کسی می تواند بدون هزینه‌ی سنگین، این فرهنگ را تغییر دهد؟ مگر تکنوازی سازهای ایرانی چه ایرادی داشت که یک شبه تصمیم گرفتید به کلی خواننده را از موسیقی ایرانی حذف کنید؟ مگر (حسن) کسایی و (جلیل) شهناز و (پرویز) یاحقی و (فرهنگ) شریف سوپراستارهای رادیو نبودند که مردم هر روز و هر شب دقایقی را پای شنیدن ساز آنها می گذراندند؟ حالا چطور؟ کدام هنرمند تکنوازی را می شناسیم که بتواند آنگونه دل مردم را ببرد؟ تقریباً هیچ کس.
امیدواری مشروط به آینده
ایرنا: اوضاع آینده و دست کم آینده‌ی نزدیک را چطور می بینید؟
شیرازی: با اینکه در بسیاری کلاس های آواز همچنان تقلید است که ترویج می شود؛ خوشبختانه فضای مجازی در دهه ۱۳۹۰ کار خودرا کرده، یعنی هم موجب بازشنیدن آثار آوازخوانان قبل از انقلاب شده و هم صداهای شاداب و تازه ای در حال معرفی شدن هستند. اینگونه می توان به آینده امیدوار بود.
ایرنا: برای همین شما هم شیوه‌ی آوازی استاد زنده یاد رضاقلی میرزاظلی را رسماً آغاز کردید.
شیرازی: صدای ظلی بر خلاف صدا و شیوه‌ی مرسوم و رایج، صدایی است برانگیزاننده و راهبر هنرجویان مستعد و تشنه‌ی آموختن آواز صحیح. صدا و شیوه‌ی ظلی به سرچشمه‌ی آواز ایرانی وصل است. بدین سبب رهرو این شیوه می تواند با تکیه زدن بر این صدا و شیوه به سرچشمه وصل شود.
شرطش هم این است که یک دفعه دیگر از این سوی بام نیفتیم. در آواز، کسی را بت نسازیم. فقط حواس مان به تکنیک ها باشد و آنها را به کمک معلم آواز به رنگ امکانات و حنجره و صدای خودمان دربیاوریم. به نظرم با این اتفاق های هرچند کوچک می توان به آینده و به قول شما آینده‌ی نزدیک دلخوش و امیدوار باد. به امید باروری هنر موسیقی و آواز ملی مان در این دیار.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب