بررسی جنگ قدرت در دوران پسا هارون نقش امام رضا (ع) در آرامش جامعه شیعی عصر آشوب
به گزارش موزیک خوان، چرا کسی که با تزویر و قتل برادر به قدرت رسیده بود حاضر شد جایگاه خویش را به امام معصومی که از قدرت رویگردان بود، واگذار کند؟
به گزارش موزیک خوان به نقل از خبرگزاری مشرق،
دوران امامت امام رضا (ع) از سال ۱۸۰ تا ۲۰۳ هجری قمری، مقطعی سرنوشت ساز و حساس بود که با چالش های بزرگ خلافت عباسی، بخصوص در دوره هارون الرشید و درگیری های خونین میان امین و مأمون همراه شد. در این شرایط بحرانی، امام رضا (ع) با درایت و تقیه، ضمن حفظ هویت و آموزه های اهل بیت، توانستند نقش محوری در هدایت فکری و سیاسی شیعیان ایفا کنند. از طرفی اقدام اعجاب انگیز مأمون در پیشنهاد خلافت به امام رضا (ع) و پذیرش مشروط ولایتعهدی از جانب ایشان، برگ دیگری از حکمت و استراتژی سیاسی آن حضرت را نشان میدهد که باعث تثبیت جایگاه معنوی امام و حفظ وحدت جامعه اسلامی در روزگاری پرتنش شد.
حفظ وحدت در دل خلافت عباسی
با توجه به شرایط پیچیده سیاسی و اجتماعی دوران آغاز امامت امام رضا (ع)، نقش و تاثیر ایشان در حفظ وحدت و هدایت جامعه شیعی چطور بود؟
دوران امامت حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) از سال ۱۸۰ هجری قمری آغاز و تا سال ۲۰۳ هجری ادامه داشت، که برابر با بیست سال حساس و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام است. این دوره از جهات مختلفی ویژه است؛ چونکه امام رضا (ع) در سن ۳۵ سالگی به شکل رسمی به امامت رسیدند، اما عملا مسئولیت هدایت جامعه شیعی به سبب حبس و بازداشت امام موسی بن جعفر (ع) از سال ۱۷۹ هجری بر دوش ایشان قرار گرفت.
امام موسی بن جعفر (ع)، امام پیشین، طی چهار سال در زندان های بصره و بغداد به سر می برد و ارتباط ایشان با پیروان و شیعیان کاملا قطع شده بود. در این شرایط بحرانی حضرت رضا (ع) به عنوان حلقه وصل میان امام غایب و شیعیان، نقش اساسی را ایفا کردند و محور اصلی هدایت فکری و معنوی جامعه اسلامی شیعه شدند.
ده سال ابتدایی امامت امام رضا (ع) همزمان با خلافت هارون الرشید بود؛ خلیفه ای که به عنوان یکی از مقتدرترین و پرنفوذترین حکام عباسی در تاریخ شناخته می شود.
ماجرای پیمان سه برادر
می دانیم که پس از هارون هم میان امین و مأمون اختلافاتی وجود داشت. چطور امام رضا (ع) توانستند در برخورد با فشارهای خلافت عباسی، بخصوص در دوره هارون الرشید و درگیری های میان امین و مأمون، جایگاه رهبری دینی و اخلاقی خویش را حفظ و تقویت کنند؟
هارون، در امتداد تثبیت حکومت عباسی و ساماندهی به قدرت، تصمیم گرفت خلافت را بین فرزندانش تقسیم کند. بر این اساس امین را به عنوان ولیعهد اول، مأمون را ولیعهد دوم و قاسم را ولیعهد سوم تعیین کرد. جالب توجه است که امین، گرچه از مأمون شش ماه بزرگتر بود، اما به سبب این که مادرش عرب و مادر مأمون ایرانی بود، جایگاه برتری به او داده شد. این تقسیم بندی نشان دهنده پیچیدگی های سیاسی و تأثیرات قومی و قبیله ای در تعیین قدرت در آن دوران بود.
این سه برادر در مکه پیمان سنگینی بستند که شامل تعهداتی بود تا هیچگاه ضد یکدیگر توطئه نکنند، به هم خیانت نداشته باشند و اسلحه ضد یکدیگر به کار نگیرند. این پیمان به شکل مکتوب تنظیم و به عنوان سند رسمی در خانه کعبه نگهداری شد تا نشانه التزام آنها به حفظ اتحاد و همبستگی باشد. اما تاریخ نشان داد که حکومت بر پایه غصب و نیرنگ، اساس و دوام ندارد و این عهدنامه هم شکسته شد.
بعد از مرگ هارون، امین به خلافت رسید اما برخلاف عهد و پیمان قصد داشت ولیعهدی را به پسر خودش منتقل کند و مأمون را کنار بزند. این اقدام موجب شد تا تنش های شدید سیاسی و نظامی میان امین و مأمون آغاز شود. مأمون که از حمایت قوی در خراسان برخوردار بود، با مخالفت و مقاومت در مقابل اقدامات امین، وارد یک درگیری مسلحانه شد.
در نهایت پس از جنگ های سنگین، نیروهای مأمون به موفقیت رسیدند امین را از میان بردارند و سر او را به عنوان نمادی از پیروزی به شهر مرو آوردند و آنرا بر در کاخ خود آویختند. این رویداد فصل جدیدی در تاریخ خلافت عباسی باز کرد و قدرت را در دست مأمون قرار داد.
در این دوران پرالتهاب امام رضا (ع) با حفظ تقیه و هوشیاری کامل، توانستند نقش رهبری دینی و معنوی خویش را حفظ کنند و جامعه شیعی را در راه درست هدایت نمایند. ایشان در بین فشارها و تهدیدهای سیاسی، با حکمت و درایت مثال زدنی به حفظ وحدت، اخلاق و آموزه های نبوی اهتمام داشتند.
اقدام عجیب مأمون؛ قتل برادر و پیشنهاد ولایتعهدی به امام
با این وجود مأمون عباسی بعد از آنکه برادرش امین را کشت، در اقدامی عجیب خلافت را به امام رضا (ع) پیشنهاد نمود. دلیل این پیشنهاد چه بود؟
همین طور است. مأمون عباسی که برای رسیدن به قدرت حتی برادر خود، امین، را به قتل رساند، در مقطعی از حکومت خود تصمیمی اعجاب انگیز گرفت و خلافت را به امام علی بن موسی الرضا (ع) پیشنهاد نمود. این اقدام در ظاهر تناقض آمیز بنظر می رسد و سؤالی اساسی را مطرح می کند: چرا کسی که با تزویر و قدرت به تخت خلافت رسیده بود، حاضر شد جایگاه خویش را به امام معصومی که از قدرت رویگردان بود، واگذار کند؟
در واقع هدف اصلی مأمون از این پیشنهاد خلافت، سنجش میزان علاقه امام رضا (ع) به قدرت و منصب حکومتی بود. مأمون می خواست به شکلی میان مردم این تصور را ایجاد نماید که دوده عصمت و طهارت علیهم السلام از جایگاهی که در اختیارشان نبود، روی برگردانده و اهل زهد و تقوا هستند. او قصد داشت با مطرح کردن این موضوع، به جامعه اسلامی نشان دهد که اگر قدرت واقعاً به دست دوده سپرده شود، آنها مثل خلفای پیشین به دنبال منافع دنیایی و حکومت هستند و قدرت را خواهند پذیرفت. این سیاست، هم برای آزمایش امام رضا (ع) و هم برای تبلیغ موقعیت خاص دوده طراحی شده بود.
با وجود فشارهای مأمون، حضرت امام رضا (ع) قاطعانه این پیشنهاد را نپذیرفتند. داستان این امتناع به حدی قابل توجه است که فضل بن سهل، وزیر مأمون، می گوید: «هرگز ندیده ام که خلیفه ای تا این حد خوار شود که خودش اصرار کند حکومت را به امام (ع) واگذار کند اما آن حضرت نپذیرد.» این عدم پذیرش نشانگر روحیه زهد و دوری امام از دنیازدگی و جاه طلبی بود.
سوءاستفاده مأمون از محبوبیت امام رضا (ع)
اما در نهایت امام رضا (ع) مجبور شدند پیشنهاد ولایتعهدی را قبول کنند.
بله، در نهایت مأمون به جای خلافت، مقام ولایتعهدی را به امام رضا (ع) پیشنهاد نمود، بدین سان که اگر امام خلافت را نمی پذیرد، باید ولایتعهدی را قبول کند. این مورد در منابع معتبر همچون الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد ثبت شده است.
اما انگیزه های مأمون برای پیشنهاد ولایتعهدی به امام رضا (ع) فراتر از یک امتحان ساده بود. اول این که مأمون بعد از قتل امین، مشروعیت خویش را در بین اهل سنت تا حد زیادی از دست داده بود. چون اکثریت اهل سنت حامی امین بودند. به این علت مأمون به دنبال راهی بود تا با بهره بردن از محبوبیت و جایگاه رفیع امام رضا (ع) در جامعه شیعی، مشروعیت خویش را به دست آورد و موقعیت خویش را تثبیت کند.
علاوه بر این، در درون بنی عباس هم اختلافات و نارضایتی های فراوانی وجود داشت. خیلی از عباسیان به قتل امین توسط مأمون دلخور بودند و همینطور توجه ویژه مأمون به ایرانیان و واگذاری مناصب مهم به آنان، خشم سایر خاندان عباسی را برانگیخته بود. به همین علت مأمون بمنظور حفظ اتحاد و تسلط بر قدرت، با به کارگیری امام رضا (ع) در جایگاهی کلیدی، هم سبب تهدید عباسیان ناراضی می شد و هم وحدت نسبی حکومت را حفظ می کرد.
از طرف دیگر امام رضا (ع) در بحبوحه کشمکش های میان امین و مأمون فرصت خوبی به دست آوردند تا ارتباط خویش را با توده های مردم گسترش دهند و معارف و آموزه های ناب اسلامی را به آنها منتقل کنند. حضور امام در حوزه سیاسی اجتماعی موجب شد گروههای مختلفی از مردم به سمت آن حضرت گرایش پیدا کنند و از دانش و حکمت حضرت بهره مند شوند.
این کار سبب افزایش شناخت مردم نسبت به امام رضا (ع) و محبوبیت آن حضرت می شد. رویکرد مأمون در مقابل این جریان چطور بود؟
مأمون نگران این بود که شناخت گسترده مردم نسبت به امام رضا (ع) و محبوبیت بیش از پیش ایشان، بنیان های حکومت عباسی را به لرزه درآورد. علاوه بر این فشارهای ناشی از ظلم و ستم بنی عباس به فرزندان امیرالمؤمنین (ع) و سادات، باعث بروز قیام ها و ناآرامی هایی در قلمرو حکومت مأمون شده بود. این قیام ها تا جایی پیش رفت که قسمتی از قلمرو حکومت مأمون از دست او خارج شد و سرکوب آنها برای او دشوار بود.
بنابراین وقتی مأمون امام رضا (ع) را به مقام ولایتعهدی منصوب نمود، عملا راه هرگونه توجیه قیام های علویان ضد حکومت خویش را مسدود کرد و به شکلی با بهره بردن از جایگاه رفیع امام، تلاش کرد پایه های قدرت خودش را تثبیت و تقویت کند.
منبع: تسنیم
دوران امامت حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) از سال ۱۸۰ هجری قمری آغاز و تا سال ۲۰۳ هجری ادامه داشت، که برابر با بیست سال حساس و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام است. بر این اساس امین را به عنوان ولیعهد اول، مأمون را ولیعهد دوم و قاسم را ولیعهد سوم تعیین کرد. این تقسیم بندی نشان دهنده پیچیدگی های سیاسی و تأثیرات قومی و قبیله ای در تعیین قدرت در آن دوران بود.
این سه برادر در مکه پیمان سنگینی بستند که شامل تعهداتی بود تا هیچ گاه ضد یکدیگر توطئه نکنند، به هم خیانت نداشته باشند و اسلحه ضد یکدیگر به کار نگیرند.
منبع: موزیك خوان
این مطلب موزیک خوان را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب